Kinh thi

Kinh thi là gì?

Đó là ca dao của đời Chu Trung hoa, là bộ sưu tập thi ca sớm nhất của TH, trong khoảng 500 năm, từ thế kỉ thứ 11 đến thế kỉ thứ 6 trước công nguyên.

Nó quan trọng, vì nằm trong ngủ kinh [ kinh Thi, Thư, Lễ, Nhạc, và Xuân thu ] mà sỉ tử ngày xưa phải thuộc lòng để thi cho đậu mà ra làm quan. Dẫu có nhiều tranh biện,hầu hết các học giả đều đồng ý là do Khổng Tử san đinh ,rút xuống từ 3000 bài còn lại 305 bài
Khổng Tử dạy : bất học thi vô dĩ ngôn [chẳng học thi , nói không thông]

Kinh thi là nguồn của các điển tích, kể cả Luận ngữ cũng dẫn kinh thi

Văn thơ VN chịu ảnh hưỡng nhiều ở kinh thi.

Như câu Kiều: Ba thu dọn lại một ngày dài ghê là từ câu , Nhất nhật bất kiến như tam thu hề.

Như Chinh phụ ngâm: Vắng chàng điểm phấn trang hồng với ai là từ câu Thuỳ đích vi dung
Trên bộc trong dâu [Tang trung bộc thượng]

Câu: Vẻ chi một đoá yêu đào từ Đào chi yêu yêu v.v…

Ông Nguyễn văn Cẩm , thuở nhỏ ,rất giỏi chử nho, được vua Tự Đức phong chữ Kì đồng Bạn của cha ông ra câu đối để thử tài

Tam tài: thiên địa nhân [Tam tài : trời, đất , người]

Ông đối lại

Tứ thi : phong nhã tụng [Bốn thơ: phong, nhã , tụng]

Bạn cha ông phục là thiên tài, vì tứ thi đối với tam tài rất chỉnh, còn bốn thơ trong kinh thi, tuy bốn mà là ba vì nhã gồm đại nhã và tiểu nhã là một

Vậy phong nhã tụng là gì?

Phong: còn gọi là quốc phong, tức ca dao , do một vị quan,( thái sử quan ) lượm lặt từ dân gian, trình lên vua, để xem xét phong tục, biết được đắc thất chính trị mà sữa đổi chính sách nên rất quan trọng

Nhã: thi ca dâng lên thiên tử nhà Chu,để ca tụng hoặc phúng thích

Tụng: là thi ca dùng trong tế lễ, yến ẩm, để khen các vua đời trước

Xét theo khía cạnh âm nhạc:

Phong: để chỉ âm nhạc địa phương của các nước chư hầu nhà Chu

Nhã: là âm nhạc cung đình [nhã nhạc là chữ GS Trần văn Khê hay nhắc tới]

Tụng:là vũ khúc có đi kèm múa, xử dụng lúc tế lễ

Kinh thi mà người TH thường nói đến là quốc phong. Ví dụ bài nổi tiếng nhất của kinh thi mà người Trung Hoa có học nào cũng biết là

Quan thư (Chu nam 1)                         Dịch nghĩa

Quan quan thư cưu                                  Chim cưu gọi nhau quan quan      

Tại hà chi châu                                        Trên bãi cát nhỏ giữa dòng sông     

Yểu điệu thục nữ                                       Cô nương xinh đẹp yểu điệu 

Quân tử hảo cầu                                       Là bạn đời tốt của ta

Ông Tạ quang Phát dịch thơ

Quan quan kìa tiếng thư cưu
                   Bên cồn hát hoạ cùng nhau vang dầy
                   U nhàn thục nữ thế này
                   Xứng cùng quân tử sánh vầy lứa duyên

Thư cưu là loài chim nước, sống có đôi, rất chung tình, nếu một con chết, con còn lại bỏ ăn chết theo.

Trong 3 môn phong nhã tụng,tôi sẽ bàn nhiều về , quốc phong,tức ca dao ,xuất xứ từ người dân bình thường,còn nhã ,tụng thuộc về cung đình chỉ nói phớt qua.

Trong quyển sữ Trung Quốc của học giả Nguyễn Hién Lê , ông dẫn lời của Marcel Grosset (Fetes et chansons anciens de la Chine) nói rằng Khổng Tử là ngưới  san định Kinh thi,ông có tinh thần khảo cổ của một nhà xã hội học, phong tục học, giữ lại hết những ca dao đời trước , dù có trái với đạo đức đời ông, để đời sau biết tâm lí và đời sống của người xưa . Nhằm tránh cho môn sinh hiẻu lầm, KT cảnh cáo họ khi đọc kinh thi thì phải  “tư vô tà”,đừng nghĩ bậy.

Đời Chu, hằng năm, sau khi vua làm lễ tế giao, mùa làm ruộng bắt đầu, cũng là mùa hội hè của nông dân, nam từ 15 tới 30. nữ từ 15 tới 20, họp nhau thành từng nhóm hay từng cặp ra ngoài đồng ca hát, tỏ tình , giao hợp giữa trời (xin nhắc đây là thời 2500 năm về trước mà đã có tự do luyến ái! không phải là chuyện mới mẻ gì !  Mùa xuân mùa hè được tự do ân ái, thu đông thì bị cấm (nên lưu ý đây là cách sống của người bình dân , còn giới quí tộc không sống như vậy).

Tới mùa thu, nếu cặp đó có mang thì làm lễ cưới, cô dâu về nhà chồng, khi đã có chồng thì không được ra đồng hát nữa.

Nếu không có mang , năm sau, thì họ lại ra đồng hát tiếp,với cùng môt chàng trai hay với một người khác. Tục này giống của người thái trắng, thái đen ở bắc việt,và chợ tình.

Do chế độ phong kiến , thời Chu ở Trung Hoa, có nhiều nước nhỏ như TRẦN, TRỊNH, TỀ , VỆ, NGỤY v.v… Có 2 nước mà quốc phong bị coi là dâm bôn là nước Vệ và nước Trịnh
Trịnh thì cơ hồ phóng đãng, chẳng chút thẹn thùng, con gái thường tấn công con trai. Khổng Tử viết: Trịnh thanh dâm có nghĩa là: nước Trịnh có nhiều ca dao dâm dật.

Lấy ví dụ một bài

Trịnh phong 21
Trăn dữ vĩ (Dòng sông Vĩ với dòng sông Trăn)  
                               Phương hoán hoán hề (Thuỷ triều vào khoảng mùa xuân dâng đầy)
                                Sĩ dữ nữ (Khắp vùng con gái con trai)
                                Phương bỉnh giao hề (Hoa lan mới bẻ cầm tay trao lời)
                                Nử viết: quan hề (Nàng rằng sao chẳng xem chơi)
                                Sĩ viết: ký thư (Chàng rằng vừa mới đến rồi xem qua)
                                Thả vãng quan hồ (Nàng thêm: hãy đến xem mà)
                                Vĩ chi ngoại (Phía ngoài sông Vĩ đôi ta đến cùng)
                                Tuân hu thả lạc (Chắc là vui thú mênh mông)
                                Duy sĩ dữ nử (Rủ nhau sánh bước đi chung hai người)
                                Y kỳ tương hước (Lại nhân dịp ấy vuii cười)
                                Tặng chi dĩ  thược dược (Tặng nàng thược dược ghi lời ái ân)

Một bài khác của nước Trần:

Đông môn chi văn 
Cốc đán vu tha (Chọn tìm buổi sáng tốt lành)
                                 Nam phương chi nguyên (Phương nam băng phẳng để dành hội nhau chỗ để ân ái)                              

   Bất tích kỳ ma (Gái thì chẳng kéo dệt đâu)
                                 Thị dã bà thoa (Họp cùng múa hát ở đầu chợ thôi)

Nhã gồm hai phần: đại nhã và tiểu nhã

Xin giới thiệu một bài tiểu nhã: bài ca nói về nhạc , yến ẩm

U u lộc minh
                                  Thực giả chi cầm
                                   Ngã hữu gia tân
                                   Cổ sắt cổ cầm
                                   Cổ sắt cổ cầm
                                   Hoà lạc thả đam
                                   Ngã hữu chi tửu
                                   Dĩ yến lạc gia tân chi tâm

Ông Tạ Quang Phát dịch thơ

 Hươu lên tiếng oang oang êm ái
                                   Tìm cỏ cầm ăn lấy ngoài đồng
                                   Ta thì khách tốt nhiều đông
                                   Sắt cầm dìu dăt gảy chung tưng bừng
                                   Tiếng cầm sắt đón mừng vang dậy
                                   Để cùng nhau maĩ mãi vui hoà
                                   Rượu ngon thết đãi khách ta
                                  Yên vui lòng khách rượu ngà ngà say

Xin giới thiệu môt bài đại nhã:

Bài ca về triều hội, nhận phúc lộc của các thần, trần bày các điều giới răn

Văn vương

 Văn vương tại thượng (Cõi trên hồn của Văn vương)
                                     Ô chiêu vu thiên (Trên trời soi chiếu phi thường vẻ vang)
                                     Chu tuy cựu bang (Nhà Chu tuy vốn rằng nước củ)
                                     Kỳ mệnh duy tân?  (Mệnh trời làm thiên tử mới trao)
                                     Hữu Chu bất hiển? (Nhà Chu chẳng rạng hay sao)
                                     Đế mệnh bất thì? (Chẳng là thiên mệnh xiết bao hợp thời?)
                                     Văn vương trắc giáng (Hồn Văn vương lắm hồi thăng giáng)
                                     Tại đế tả hữu (Bên cạnh trời sáng lạn vô cùng)

Tụng: là khen, gồm các bài ca khen các vua đời trướ và dùng để hát ở miếu đường trong lúc tế tự.

Chu tụng, phần nhiêu do Chu công làm ra, Chu công là Chu Công Đán,nhiếp chính khi vua thứ ba nhà Chu là Khang Vương còn bé, Chu công là người được Khổng Tử hết sức ca tụng.

Duy thanh (Thanh miếu 3)

Duy thanh tập hy (Sáng trong nối tiếp vẻ vang )
                                      Văn vương chi điển (Ấy là pháp chế Văn vương lưu truyền)
                                      Triệu nhân (Bắt đầu cúng Hoàng thiên Thượng đế )
                                       Hất dụng  hữu thành (Cho đến nay pháp chế thành công)  
                                       Duy Chu chi trinh (Phúc nhà Chu tốt vô cùng)

Tóm tắt:

Trong kinh thi quốc phong nhiều nhất và giá trị nhất về nghệ thuật.

Thơ trong kinh thi là thơ tự do từ 3 tới 11 câu , vần có khi ở giữa câu, thường ở cuối câu. Có khi không vần.

Lời trong kinh thi uyển chuyển, hàm súc ,tươi đẹp, luôn luôn mộc mạc chân thật.

Phần tự tình phong phú nhất,rồi tới phần tự sự , miêu tả.

Kinh thi giúp ta hiểu được tính tình ,phong tục của người Trung Hoa thời xưa.Nó là một kho điển tích.

Hi vọng bài viết này, không quá khô khan, giúp độc giả hiêủ được phần nào cái hay của ca dao Trung Hoa,Với nền văn minh rực rỡ trãi dài 5000 năm,nhất là để hiểu một nước TH có một nền văn hoá rất cao, chứ không phải nước TH với đám heo sút chuồng, quái thai đẻ ra sau cuộc cách mạng vô văn hoá của Mao Trạch Đông

Montreal 8/2019

Tài liệu tham khảo:

• Kinh thi Khổng Tử tác giả Tạ Quang Phát
• Sử Trung Quốc Nguyễn Hiên Lê
• Đại cương văn học sử Trung Quốc Nguyễn Hiến Lê